
Bezpieczne pielęgnowanie pacjenta w trakcie chemioterapii jest niezmiernie ważne z uwagi na to, że płyny ustrojowe chorego, mogą zawierać pewne ilości cytostatyków nawet przez 7 dni po zakończeniu leczenia. Ponieważ leki te zaliczane są do leków niebezpiecznych, personel powinien przez ten cały ten okres stosować środki ostrożności podczas kontaktu z wydalinami pacjenta (mocz, kał, pot, wymiociny).
Zasady dotyczące postępowania podczas pielęgnacji chorego otrzymującego chemioterapię
- Powinno stosować się zamknięte, jednorazowe systemy zbierające płyny ustrojowe (mocz, płyny otrzymywane w wyniku drenażu jam ciała). Zmniejsza się tym sposobem możliwość bezpośredniego kontaktu ze skażonymi wydalinami. Niebezpieczne jest opróżnianie basenów czy kaczek bez zastosowania środków ochrony osobistej. Przykładowo, kontakt z moczem chorych, leczonych winkrystyną czy adriamycyną (doxorubicyną), może wywołać reakcje alergiczne ze świądem, wysypką rozsianą, grudkową na ramionach, rękach, szyi, tułowiu i twarzy.
- Pacjenci, którzy wymagają toalety w łóżku, powinni być myci przy użyciu jednorazowych, nawilżonych chusteczek (zmniejsza to niebezpieczeństwo rozchlapania, rozlania skażonej wody).
- Na oddziale powinny znajdować się osobne toalety dla personelu oraz dla pacjentów otrzymujących chemioterapię.
- Zaleca się zakładanie rękawiczek podczas kontaktu z bielizną osobistą i pościelową chorego leczonego cytostatykami.
- Bielizna pościelowa powinna być codziennie zmieniana. Zasada ta została ujęta w Rozporządzeniu Ministra Zdrowia z 1996 roku, dotyczącym bezpieczeństwa podczas pracy z cytostatykami.
- Pościel skażona cytostatykami powinna być rozdzielona od pozostałej, zabezpieczona, oznakowana i prana oddzielnie.
- Nie wolno strzepywać pościeli, ponieważ przyczynia się to do powstania kurzu, w którym znajdują się pewne ilości wydalonego leku.
- Ręczniki chorego powinny być traktowane jako skażone.
- Pacjenci wymiotujący mogą korzystać z worków na wymiociny, zamiast tradycyjnych misek nerkowatych. Worki te umożliwiają zabezpieczenie wymiocin i ich bezpieczną utylizację.

Edukacja pacjentów:
Pacjent przed rozpoczęciem chemioterapii powinien być poinformowany, między innymi o możliwości skażenia otoczenia poprzez nieodpowiednie postępowanie z własnymi wydalinami (mocz, kał, pot, wymiociny). Pielęgniarka powinna przekazać mu informacje dotyczące higieny oraz bezpiecznego obchodzenia się z przyjmowanym lekiem.
Przykładowe wskazówki dla pacjenta:
- W trakcie otrzymywania chemioterapii dożylnej:
- pacjent powinien unikać gwałtownych ruchów, szarpnięć, które mogłyby się przyczynić do rozłączenia zestawu do przetoczeń,
- niezwłoczne poinformować personel o ewentualnym przecieku leku.
- Po skorzystaniu z toalety należy zamknąć deskę sedesową i spłukać dwukrotnie.
- Należy pouczyć mężczyzn o korzystaniu z toalety na siedząco. Pozwoli to na zmniejszenie niebezpieczeństwo ochlapania i powstania aerozoli.
- Po skorzystaniu z toalety należy umyć ręce wodą z mydłem.
- Pacjenci, którzy cierpią na nietrzymanie moczu, powinni w celu ochrony skóry przemywać okolice intymne woda z mydłem i stosować kremy ochronne. Zalecane jest stosowanie wyrobów chłonnych takich jak pieluchomajtki czy wkładki urologiczne. Materiały te po użyciu należy traktować jako skażone.
- Chory powinien codziennie zmieniać bieliznę osobistą, w tym piżamę czy koszulę nocną.
- Ubrania, których używa chory między innymi ręczniki, bielizna osobista, należy prać osobno, nie z rzeczami pozostałych członków rodziny. Środki ostrożności powinny być utrzymane przez około 7 dni po zakończeniu terapii.
- Pacjentów leczonych chemioterapią doustną dotyczą te same zasady bezpieczeństwa co chorych otrzymujących leki dożylnie.
- Chory, który poddany jest leczeniu doustnemu, powinien zostać poinformowany o postępowaniu z lekiem przeciwnowotworowym w domu. Istotne informacje to między innymi:
- Trzymanie leku w oryginalnym opakowaniu, nieprzekładanie do pojemników, kasetek na tabletki.
- Trzymanie leku z dala od zwierząt i dzieci.
- Umycie rąk przed i po kontakcie z lekiem.
- Zakaz dzielenia, kruszenia, gryzienia i rozpuszczania leku (chyba że są inne zalecenia producenta dotyczące danego preparatu).
- Jeżeli dawkę leku do przyjęcia przygotowują członkowie rodziny, opiekunowie, powinni oni unikać dotykania leku. Mogą wykładać lek bezpośrednio na rękę chorego lub do kieliszka. Alternatywą jest używanie jednorazowych rękawiczek w trakcie rozkładania leku. Kobiety ciężarne i karmiące piersią nie powinny mieć kontaktu z lekami przeciwnowotworowymi.
- Zalecenia dotyczące postępowania ze zużytym opakowaniem po leku np. zwrot na oddział celem utylizacji.
Leki przeciwnowotworowe przyjmowane w formie doustnej:
1. Chemioterapia doustna: nazwa międzynarodowa (nazwa handlowa)
- Kapecytabina (Xeloda, Symloda, Ecansya, Capecitabine Accord, Capecitabine Actavist)
- Cyclofosfamid (Endoxan)
- Busulfan (Myleran)
- Chlorambucil (Leukeran)
- Hydroksymocznik (Hydroxycarbamid Teva, Hydroxyurea-Medac)
- Winorelbina (Navelbine)
- Topotekan (Hycamptin)
- Metotreksat (Methotrexat-Ebewe, Metotab, Trexan)
- Melfalan (Alkeran)
2. Terapia celowana:
- Imatinib (Imatinib Teva, Imatinib Accord, Glivec, Meaxin, Nibix, Telux)
- Erlotinib (Terceva)
- Lapatinib (Tyverb)
- Sunitinib (Sutent)
- Sorafenib (Nexavar)
- Everolimus (Afinitor, Certican, Votubia)
Bibliografia:
- K.Chmal-Jagiełło, H. Jankowiak-Gracz, M. Bicz, E. Koczorowska, Standardy jakościowe w farmacji onkologicznej, wersja III, 2012.
- B. Bilski, Leki cytostatyczne i leki niebezpieczne w środowisku pracy personelu ochrony zdrowia W: B. Bilski (red). Higiena pracy w pielęgniarstwie i ratownictwie medycznym, Poznań 2016.
- Rozporządzenie Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 19.06.1996 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy przy przygotowywaniu, podawaniu i przechowywaniu leków cytostatycznych w zakładach opieki zdrowotnej.
- Standardy Jakościowe w Farmacji Onkologicznej
- C. Oakley, E. Lennan, H. Roe, O. Craven, K. Harrold, C. Vidall, Safe practice and nursing care of patients receiving oral anti-cancer medicines: a position statement from UKONS, Ecancermedicalscience Published online 2010 Jan 26.
- MASCC Teaching Tool for Patients Receiving Oral Agents for Cancer (dostęp 19.02.2018)