Leki niebezpieczne w codziennej praktyce

Leki stosowane w leczeniu chorób nowotworowych są w większości substancjami zaliczanymi do kategorii leków niebezpiecznych i w związku z tym wymagają specjalnych metod postępowania od chwili otrzymania leku od producenta, poprzez podanie pacjentowi, aż do momentu całkowitej ich utylizacji.

Co to są leki niebezpieczne?

Amerykański Narodowy Instytut Bezpieczeństwa i Zdrowia w Miejscu Pracy (NIOSH) opracował definicję leków niebezpiecznych. Według niej lekami niebezpiecznymi są te leki, które wykazują co najmniej jedną z poniższych cech:

1. Działają rakotwórczo (kancerogennie), czyli może powodować wystąpienie raka bądź zwiększać częstotliwość jego występowania.
2. Działają teratogennie. Powoduje mutacje w komórkach rozrodczych, które mogą być przekazane potomstwu.
3. Działają szkodliwe na rozrodczość. Może przyczynić się do  trudności w zajściu w ciążę lub powodować poronienia.
4. Działają toksyczne na narządy już przy małych dawkach. Możliwość uszkodzenia narządów może wystąpić po ekspozycji nawet na kilka miligramów lub mniej danego leku.
5. Działają genotoksycznie.
6. Jest to lek nowy, ale o profilu toksyczności podobnym do już istniejącego leku, który spełnia wyżej wymienione kryteria.

Kryteria te, oprócz leków cytotoksycznych, spełniają również niektóre leki przeciwwirusowe i hormony (szczegółowa lista dostępna jest w wykazie NIOSH z 2016).

Mając na uwadze powyższe konsekwencje kontaktu z lekami niebezpiecznymi, do pracy z nimi nie powinno się zatrudniać:

• kobiet w ciąży,
• kobiet karmiących piersią,
• kobiet po przebytych poronieniach, które planują ciąże,
• kobiet po przebytej ciąży pozamacicznej, planujące kolejną ciążę,
• osób z chorobami wątroby i nerek,
• osób, których dodatkowa praca wiąże się  z narażeniem na promieniowanie jonizujące,
• osób z zaburzeniami hematologicznymi takimi jak leukopenia, trombocytopenia, choroby rozrostowe układy krwiotwórczego,
• osób zmianami dermatologicznymi ułatwiającymi przenikanie cytostatyków przez skórę,
• osób młodocianych.

Kto jest narażony na kontakt z lekami niebezpiecznymi?

Leki cytostatyczne mogą zagrażać zdrowiu pracowników, którzy sprawują opiekę nad pacjentem z chorobą nowotworową. Grupę osób narażonych stanowią nie tylko farmaceuci, lekarze, pielęgniarki i opiekunki, ale również personel pomocniczy. Osoby zaangażowane w utrzymanie czystości pomieszczeń szpitala, usuwające odpady, zmieniające pościel oraz mające kontakt z wydalinami pacjenta to zespół, który często nie ma świadomości zagrożenia.

Do momentu całkowitej utylizacji leki cytotoksyczne stanowią potencjalne ryzyko dla zdrowia personelu, ponieważ nawet niewielkie ich dawki mogą działać toksycznie na narządy takie jak np. wątroba. Każda osoba zatrudniona, mająca kontakt z cytostatykami, powinna podchodzić odpowiedzialnie do kwestii zagrożenia ze strony tych leków i podejmować wszelkie wysiłki zmierzające do zminimalizowania narażenia, nie tylko samego siebie, ale również pozostałych członków zespołu.

Jak leki cytostatyczne przedostają się do organizmu pracownika?

Do wchłonięcia leku przez personel może dojść podczas wykonywania rutynowych czynności. Jest wiele dróg, którymi cytostatyki mogą dostać się do organizmu osób narażonych na kontakt z nimi:

• Skóra i błony śluzowe stanowią główną drogę przedostawania się cytostatyków do organizmu osób zatrudnionych. Dzieje się tak między innymi poprzez bezpośredni  kontakt z lekiem oraz zanieczyszczonymi powierzchniami. Stwierdzono obecność cytostatyków na blatach roboczych, przedmiotach częstego użytku jak np. podłokietniki przy fotelach dla pacjentów, telefony, uchwyty lodówek. Występowanie cytostatyków udokumentowano również na podłodze, zwłaszcza pod stojakami infuzyjnymi. Poprzez skórę cytostatyki wchłaniają się również podczas kontaktu z pościelą i ubraniem pacjenta otrzymującego chemioterapię oraz po styczności z jego materiałem biologicznym (mocz, kał, wymiociny). Największe ryzyko przenikania leków tą drogą występuje podczas sprzątania rozlanego leku czy też usuwania wycieku.
• Układ oddechowy umożliwia wchłanianie leku poprzez wdychanie jego cząsteczek lub oparów. Narażenie na aerozole leków może mieć miejsce np.
  • po odpowietrzeniu strzykawek zawierających substancję niebezpieczną,
  • po wycieku ze źle zabezpieczonych przewodów do przetaczania chemioterapeutyków,
  • w trakcie używania odpowietrzników przy zestawach do przetoczeń,
  • przy kruszeniu, dzieleniu tabletek, otwieraniu kapsułek.
• Układ pokarmowy pozwala na dostanie się leku wraz ze skażonym pokarmem. Niebezpieczną praktyką jest spożywanie posiłków oraz picie w zanieczyszczonych pomieszczeniach jak np. gabinet zabiegowy, czy też odruchowe wkładanie do jamy ustnej palca, czy długopisu.

Bibliografia:

1. K. Chmal-Jagiełło, H. Jankowiak-Gracz, M. Bicz, E. Koczorowska, Standardy jakościowe w farmacji onkologicznej, wersja III, 2012.
2. M. Kupaczewska-Dobecka, A. Pałaszewska-Tkacz, S. Czerczak, K.Konieczko, Aspekty higieniczne i prawne oceny narażenia zawodowego na cytostatyki, Medycyna Pracy, 2018;69(1):77–92
3. B. Bilski, Leki cytostatyczne i leki niebezpieczne w środowisku pracy personelu ochrony zdrowia, W: B. Bilski (red). Higiena pracy w pielęgniarstwie i ratownictwie medycznym, Poznań 2016
4. H. Jankowiak-Gracz, Jakość i bezpieczeństwo w praktyce farmacji szpitalnej, XI Forum Szpitali Klinicznych, Poznań 2012.
5. M. Polovich, Safe handling of hazardous drugs, Online Journal of Issues in Nursing, 2004; 9(3)
6. T. Dąbrowski, E. A. Dąbrowska, Leki cytostatyczne i ich kancerogenność – problem zagrożenia zawodowego personelu medycznego, Współczesna Onkologia, 2007 vol.11,2 101-105.
7. Ustawa Prawo Farmaceutyczne z 6 września 2001, Dz. U.45, 2008 r. z późniejszymi zmianami.
8. NIOSH List of Antineoplasticand Other Hazardous Drugs in Healthcare Settings, 2016.