Pierwsze doniesienia na temat toksycznego wpływu leków cytostatycznych pojawiły się w latach 70-tych XX wieku. Od tamtej pory, potencjalne zagrożenie ze strony tych leków, zaczęto dostrzegać nie tylko u leczonych nimi pacjentów, ale również u personelu podającego te leki. Głównymi zagrożeniami, wynikającymi z zawodowego narażenia na cytostatyki są nowotwory oraz mutacje w komórkach rozrodczych.
Działanie rakotwórcze oraz mutagenne cytostatyków na organizm człowieka
Badania wykazały, że w grupie pacjentów uprzednio leczonych cytostatykami może dojść do rozwoju wtórnych nowotworów. Stwierdzono, że ryzyko pojawienia się wtórnej białaczki oraz guzów litych, jest szczególnie duże po leczeniu lekami alkilującymi (busulfan, melfalan, chlorambucyl, cyclofosfamid). Wykazano, że bardziej niebezpieczny jest długotrwały kontakt z niskimi dawkami leków, niż intensywna, krótka terapia. Wśród osób narażonych na długotrwały, często wieloletni, kontakt z niskimi dawkami cytostatyków jest również personel medyczny.
Zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Zdrowia z dnia 24 lipca 2012 roku w sprawie substancji chemicznych o działaniu rakotwórczym lub mutagennym w środowisku pracy, za substancję rakotwórczą uznaje się substancję powodującą powstanie raka lub zwiększającą częstotliwość jego występowania. Rozporządzenie to jest spójne z prawem obowiązującym w Unii Europejskiej.
W rozporządzeniu tym zawarta jest klasyfikacja substancji chemicznych pod kątem ich rakotwórczości:
- Kategoria 1A – potencjalne działanie rakotwórcze dla ludzi. Udowodnione na danych dotyczących ludzi.
- Kategoria 1B – potencjalne działanie rakotwórcze dla ludzi. Udowodnione na badaniach dotyczących zwierząt.
Leki takie jak cisplatyna, cyklofosfamid, doksorubicyna, cyklosporyna, azatiopryna, melfalan zaliczane są do kategorii 1A lub 1B, ponieważ wykazują działanie rakotwórcze, lub mogą spowodować mutację w komórkach rozrodczych.
Oprócz powyżej opisanej klasyfikacji europejskiej istnieje również podział zaproponowany przez Międzynarodową Agencję Badań nad Rakiem (Internatinal Agency for Research on Cancer – IARC).
W klasyfikacji IARC podzielono leki przeciwnowotworowe do następujących grup:
Grupa I
Środki rakotwórcze dla ludzi:
- Azatiopryna
- Busulfan
- Chlorambucil
- Cyclofosfamid
- Cyclosporyna
- Etopozyd
- Melfalan
- Thiotepa
- treosulfan
- Semustine
- Etopozyd w połączeniu z cisplatyną i bleomycyną
Grupa II A
Środki prawdopodobnie rakotwórcze dla ludzi:
- Azacytydyna
- Karmustyna
- Chloramfenikol
- Cisplatyna
- Doksorubicyna Adriamycina
- Tenipozyd
Grupa II B
Środki przypuszczalnie rakotwórcze dla ludzi:
- Mitomycin C
- Dacarbazine
- Mitoxantron
Szczególnie niebezpieczny jest Cyclofosfamid, lek alkilujący, który jest często stosowany. Występuje on w schematach leczenia takich chorób jak np. rak piersi, ostra białaczka limfoblastyczna, chłoniak Hodgkina. Lek ten może być podawany we wlewach dożylnych, które stanowią potencjalne niebezpieczeństwo ze względu na łatwość parowania cyklofosfamidu. Dodatkowo jest dostępny w formie doustnej (drażetki Endoxan) co może powodować mylne przekonanie co do jego bezpieczeństwa.
Konsekwencje zdrowotne ekspozycji na cytostatyki
Te same działania niepożądane cytostatyków, które pojawiają się u pacjentów, mogą dotyczyć również osób zawodowo narażonych na ekspozycję na te leki.
W przeprowadzonych badaniach personel, który miał styczność z cytostatykami, zgłaszał szereg dolegliwości takich jak:
- przewlekły ból gardła,
- biegunka,
- bóle i zawroty głowy,
- wzmożone wypadanie włosów,
- nudności i wymioty,
- podrażnienie skóry i błon śluzowych, wysypka.
Badania grupy pielęgniarek pracujących kilka lat przy podawaniu cytostatyków wykazały ponadto:
- uszkodzenie wątroby prowadzące do nieodwracalnego zwłóknienia,
- suchość spojówek, nadmierne łzawienie, zaczerwienienie i swędzenie oczu,
- odczuwanie zaburzeń rytmu serca,
- ponad 2 razy większe ryzyko poronień, zwłaszcza w I trymestrze ciąży,
- podwyższone ryzyko zaburzeń płodności i porodów przedwczesnych,
- wady rozwojowe u płodu między innymi zniekształcenie kończyn i rozszczep podniebienia,
- większą zapadalność na białaczki,
- zwiększone ryzyko raka piersi.
Skrupulatne przestrzeganie zasad ochrony osobistej, podczas pracy z cytostatykami, pozwala na znaczące zminimalizowanie ryzyka.
Bibliografia:
- A. Cieślicka, M. Gębka, M. Rząca, K. Kocka, A. Pietraszek, A. Bartoszek i wsp., Następstwa zdrowotne pracy w narażeniu na leki cytostatyczne w grupie zawodowej pielęgniarek i pielęgniarzy, Journal of Education, Health and Sport. 2016;6(9):566-574
- K.Chmal-Jagiełło, H. Jankowiak-Gracz, M. Bicz, E. Koczorowska, Standardy jakościowe w farmacji onkologicznej, wersja III, 2012.
- M. Kupaczewska-Dobecka, A. Pałaszewska-Tkacz, S. Czerczak, K.Konieczko, Aspekty higieniczne i prawne oceny narażenia zawodowego na cytostatyki, Medycyna Pracy 2018;69(1):77–92
- P.A. Ratner, J. Spinelli, K. Beking et al. Cancer incidence and adverse pregnancy outcome in registered nurses potentially exposed to antineoplastic drugs, BMC Nursing 2010, 9:15.
- T. Dąbrowski, E. A. Dąbrowska, Leki cytostatyczne i ich kancerogenność- problem zagrożenia zawodowego personelu medycznego, Współczesna Onkologia, 2007 vol.11,2 101-105.
- K. Szmyd, O. Haus, Zachorowania na nowotwory złośliwe wśród personelu medycznego zawodowo narażonego na kontakt z cytostatykami, Medycyna Pracy 2011;62(1):17–21
- Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 24.07.2012 r. w sprawie substancji chemicznych, ich mieszanin, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym lub mutagennym w środowisku pracy.
